Geschiedenis van Muiderberg

Muiderberg ligt 15 km van Amsterdam aan het IJmeer, het zuidelijkste deel van het Markermeer. Het dorp ligt op de resten van een stuwwal, een overblijfsel uit de ijstijd. Door het hoogteverschil met de omgeving en de ligging nabij Muiden, ontstond de naam de ‘Muyder Bergh’ Daarvoor stond de plek naar alle waarschijnlijkheid bekend als Werinon. De eerste bewoners kwamen rond het jaar 1200 en waren voornamelijk boeren.

Aan het begin van de 18de eeuw kwam het dorp in zwang als woonplaats voor rijke Amsterdamse kooplieden. Zij lieten een aantal buitenplaatsen bouwen rond de meent, de gemeenschappelijke weideplaats voor het vee van de boeren. De bekendste waren Berghuize (naast de voormalige Boskapel), Hofrust (waar nu het brandweergebouw staat) en Rustrijk (in het Echobos). Het vierde buiten was Wisseloord, waarvan de eigenaar op zijn grond twee wegen aanlegde die hij naar zijn zoon en dochter vernoemde: Willemslaan en Paulinelaan

De eigenaren van de buitenplaatsen vonden de weide tussen hun optrekjes niet zo fraai en wisten het beheer over te nemen. Zij plantten er veel bomen, waardoor het ‘Beukenbos’ ontstond, de huidige Brink. Na de kooplieden uit Amsterdam kwamen de dagjesmensen: Muiderberg kwam eind 1800/begin 1900 in trek als badplaats. Een belangrijke stimulans ging hierbij uit van de aanleg van een tramlijn tussen Amsterdam en het Gooi in 1880/1881 (over deze ‘Gooische Moordenaar’ straks meer).

De toenemende toeristenstroom leverde tal van horecagelegenheden op, zoals café-restaurant Werth, café de Echo, café-restaurant Nooitgedacht, café Flora en het Badhotel. Ze zijn inmiddels allemaal verdwenen. De komst van de stoomtram trok ook investeerders aan die ervan uitgingen dat de grondprijzen zouden stijgen. Dit leidde tot de bouw van de karakteristieke, vrijstaande huizen langs o.a. de Brink, de Eikenlaan en de Badlaan. Ook  verschenen aan de Nienhuis Ruyskade tien gelijkvormige villa’s met ‘puntdaken’ en identieke daklijsten. In 2007 kwam er een elfde villa bij die vanwege welstandsnormen enkele meters achter de bestaande rooilijn moest worden gebouwd.

Toch bleef het inwonertal lange tijd laag. Rond 1910 woonden er slechts 500 mensen in het dorp. Het aantal dagrecreanten was veel hoger. Na de Tweede Wereldoorlog veranderde Muiderberg in een forensenplaats. In compacte nieuwbouwwijken werden reeksen rijtjeshuizen gebouwd. Eind jaren ‘70 werd begonnen met woningbouw buiten de oude zeedijk, waardoor de wijk ‘Buitendijke’ ontstond. Voor de ontsluiting van deze wijk werd een weg (de Erfgooierslaan) door en over de dijk aangelegd. Tevens werden de Nienhuis Ruyskade en de Tesselschadelaan doorgetrokken.

Op 1 januari 1812 voegde de Franse bezetter het dorp Muiderberg bestuurlijk bij het vestingstadje Muiden. De gemeente Muiden heeft in deze hoedanigheid ruim 200 jaar bestaan tot aan de fusie met Naarden en Bussum per 1 januari 2016. Thans is Muiderberg (circa 3000 inwoners) onderdeel van de gemeente Gooise Meren (ongeveer 56.000 inwoners). In de aanloop hier naar toe werd op 10 december 2015 in ‘de Rijver’ de dorpsraad Muiderberg opgericht. Op dezelfde avond werd met de gemeente een samenwerkingsovereenkomst (‘convenant’) gesloten.

Bijzondere plekken

De Brink vormt het sociale openluchtmiddelpunt van het dorp. Op deze fraaie, bomenrijke plek worden de nationale feesten gevierd en wordt het jaarlijkse muziekevenement ‘Swing op de Brink’ gehouden. Op 4 mei vindt hier de jaarlijkse dodenherdenking plaats. In 2012 kwam er een ‘officiële’ herdenkingsplek in de vorm van een monumentje (zie bij Monumenten).

Op oude ansichtkaarten is de oorspronkelijke muziektent nog te zien. Deze werd begin 1900 door de plaatselijke VVV geschonken aan de muziekvereniging G.A. Heinze, maar bleek door de houten onderbouw geen lang leven beschoren. Op initiatief van de Vereniging tot Viering van Nationale Feesten kwam er in 1987 een waardige vervanging op een betonnen fundering. De eerste paal werd geslagen door burgemeester Bert Kuiper. De muziektent werd aan de muziekvereniging G.A. Heinze aangeboden ter gelegenheid van het 85-jarig bestaan; de naam van het orkest staat in sierlijke letters boven de ingang.

Bij de renovatie van de brink in 2011 werd de vijverpartij aangepast en verdween – tot veler verdriet – de grote volière met pauw. Plannen om de volière terug te krijgen, zijn op niets uitgelopen.  In 2018 werd de brink opnieuw onderhanden genomen. Daarbij werd onder meer het hek rond de vijver naar beneden verplaatst.

Midden in het dorp bevindt zich een weiland. Door de agrarische bestemming is deze ‘dorpswei’ in zekere zin beschermd gebied. Op gezette tijden staan er koeien te grazen. In het verleden heeft het weiland vaak als kermisterrein gediend.

Op de hoek van de Eikenlaan en de Willemslaan was een militair kamp gevestigd. Hier werden tot mei 1949 Nederlandse militairen gelegerd die uit Indië terugkwamen. Van 1951 tot 1962 verbleven hier een vijftigtal
oud-KNIL-militairen met hun gezinnen, in totaal ruim 250 volwassenen en kinderen. De militairen hadden gediend in het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Dit leger werd ontbonden nadat in augustus 1950 de republiek Indonesië was uitgeroepen. De gezinnen werden naar Nederland overgebracht in de verwachting, dat zij na korte tijd naar de Molukken zouden terugkeren, maar dat is er nooit van gekomen. Nadat de Ambonezen elders in het land waren ondergebracht, werden de barakken gesloopt en kwamen er woningen voor in de plaats.

Aan de Tesselschadelaan ligt sinds jaar en dag het HKW-terrein, een afkorting van Huisjeskamp Waarhuys. Het terrein met zomerhuisjes was eertijds in handen van de familie Waarhuys. De voormalige huurders van de huisjes zijn nu de eigenaren. Het gemeenschappelijke binnenterrein is van de Vereniging Huisjeskamp Waarhuys. De plek heet nu Zuiderzeeveld.

In en rond Muiderberg bevinden zich tientallen betonnen bunkers (bomvrije groepsschuilplaatsen) en kazematten (bomvrije verdedigingswerken met geschut). Ze werden vlak voor de Tweede Wereldoorlog gebouwd als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, een gebied dat onder water kon worden gezet ter verdediging van een groot deel van Noord- en Zuid-Holland en de stad Utrecht.

Ook liggen er her en der nog oude tankvallen om tanks de doorgang te beletten. 

Water en bossen

In het Echobos – voorheen landgoed Rustrijk – is de wereldberoemde echo te horen, die in 1613 door tuinlieden werd ontdekt. Aangenomen wordt dat de echo uit de grond komt. Ter verklaring van dit fenomeen wordt er op gewezen dat zich ondergronds verschillende watergangen bevinden en een loodrechte ruimte, waarschijnlijk ontstaan door een aardverschuiving. In de 18de eeuw werd een cirkelvormige stenen muur opgetrokken om de echo beter tot zijn recht te laten komen. De dorpelingen gaan er prat op dat het een ‘gelijksprekende’ echo is: de stemmen worden direct terug gehoord en niet met vertraging, zoals bij een normale echo het geval is. De halfronde echomuur, een Rijksmonument, werd in 2012 gerestaureerd.

Het Echobos is eigendom van de gemeente en onderdeel van de Natuurboulevard, een toeristische fietsroute. De echomuur wordt beheerd door het plaatselijke ‘Oranjecomité’ (Stichting Muiderbergse Feesten, voorheen Vereniging tot Viering van Nationale Feesten). In een aangrenzend veld zijn enkele akoestische speeltoestellen geplaatst. Het in de jaren ’20 van de vorige eeuw aangelegde doolhof heeft de tand des tijds helaas niet overleefd.

Het Kocherbos is lange tijd in bezit geweest van de Nederlands-Israëlitische Hoofdsynagoge (NIHS), kortweg de Joodse Gemeente Amsterdam. Het in het bos gelegen sportveld  diende aanvankelijk als voetbalveld van de Sportclub Muiderberg. Midden jaren ’70 verhuisde de club vanwege ruimtegebrek naar de ‘Negen Morgen’ aan de rand van het dorp. Nadat het veld geschikt was gemaakt voor hockey, kwam het in gebruik bij de in 1976 opgerichte Mixed Hockey Club Muiderberg. Het eerste kunstgrasveld werd in 1992 aangelegd. Sinds 2017 is het bos eigendom van de Stichting Hockey Kocherbos, die het veld verhuurt aan de hockeyclub.

Naast twee bossen (en het bosachtige privé terrein Tussenkercke/Roodekercke) telt Muiderberg vier bijzondere bomen, drie echte en een van brons:
– de Koningin Wilhelminaboom op de Brink (1898))
– de Koningin Beatrixboom aan de Googweg (1980)
– de Koning Willem Alexanderboom op de Brink (2013)
– een bronzen ‘Levensboom’ (herdenkingsmonument) op de Brink.

Muiderberg kent een aantal zogenoemde wielen: plassen die na een dijkdoorbraak zijn ontstaan. De bekendste zijn de Bliekwijk bij de Willemslaan en de Dobbertjeskom in Buitendijke. De Vinkenplas bij de Vinkenbaanschool is geen ‘wiel’, maar is bij de aanleg van de wijk Buitendijke gegraven met als doel overtollig regenwater op te vangen

Bijzondere gebouwen

Bij binnenkomst via de Googweg (vóór de aanleg van de A6 de enige toegangsweg tot Muiderberg) bevindt zich het Rechthuis. In vroegere tijden was hier een dependance van het kantongerecht in Naarden gevestigd voor de beslechting van plaatselijke geschillen. Het Rechthuis fungeerde lange tijd ook als wachtruimte voor reizigers die gebruik maakten van de stoomtram. De tramlijn begon in Amsterdam en voerde via Muiden naar Naarden. Bij de Hakkelaarsbrug was er een aftakking naar Muiderberg die eindigde op een emplacement bij het Rechthuis. In de wandeling werd de tram de ‘Gooische moordenaar’ genoemd naar de vele ongelukken die het veroorzaakte. Tegenwoordig is het Rechthuis een hotel-café-restaurant. Bij het gebouw werd in 1984 een mini-stoomlocomotief op sokkel geplaatst (zie Monumenten).

Op het hoogste punt van Muiderberg staat de Kerk aan zee, gebouwd in het midden van de 14de eeuw en begonnen als kapel. Het gebouw werd in 1566 tijdens de beeldenstorm vernield. Na de restauratie werd de kerk meerdere malen door brand getroffen. De beeldbepalende toren dateert van omstreeks 1620. Het godshuis is niet aan zee gebouwd, maar is daar in de loop der jaren naar toe ‘gewandeld’. Toen vóór de afsluiting van de Zuiderzee de golven vrij spel hadden, verdween er jaarlijks gemiddeld een meter strand of duin. In 1916 werd de kuststrook geteisterd door zware overstromingen, waarbij in één keer 50 à 100 meter duin werd weggeslagen. Het schip van de kerk is in 1934, na een grote brand herbouwd. Het is eigendom van de protestantse kerk. De toren is van de gemeente.

Een ander aandachttrekkende gebouw is Flevorama, opgetrokken in eclectische stijl, een geleerde naam voor een stijl die bestaat uit de samenvoeging van diverse oude stijlen (plat gezegd: na-aperij). Flevorama heeft diverse bewoners gekend. De bekende uitgever Johan Polak gebruikte het pand als weekendhuis. Behalve dat het bouwwerk op het mooiste punt van Muiderberg staat – op een duin bij de zee in een geheel vrije, groene omgeving – is het ook beroemd doordat de magisch-realistische schilder Carel Willink het in een van zijn schilderijen als achtergrond voor een portret heeft gebruikt (‘Portret van Rik’, 1976). Flevorama is ook gebruikt als decor voor een speelfilm.

Aan de Brink staat de voormalige pastorie, waar op 30 september 1902 Pieter Lieftinck werd geboren. Lieftinck was de eerste naoorlogse minister van financiën en werd bekend door de geldsanering in 1945 (‘het Tientje van Lieftinck’). Na zijn ministerschap bekleedde Lieftinck financiële topfuncties in Washington. Een jaar na zijn overlijden in 1989 werd het initiatief genomen een monument voor deze wereldberoemde Muiderberger op te richten (zie onder Monumenten). Op het voetpad voor de oude pastorie (het latere woonhuis van tenniscrack Richard Krajicek en zijn vrouw Daphne Deckers) werd een stoeptegel geplaatst. Met enige moeite is hierop nog te lezen: ‘Geboortehuis Pieter Lieftinck 1902 – 1989’.

Op de hoek van het Kerkpad bij de Brink staat de Boskapel, tot enkele jaren geleden in gebruik bij de rooms-katholieke dorpsgemeenschap. Aan de voorkant bevindt zich een losstaande klokkenstoel. Deze werd in 2004 ingezegend door bisschop Mgr. J. Punt. De Boskapel is verbouwd tot woonhuis. Bij de toegangsweg naar het huis staat een wegkapel, genaamd ‘Maria Koningin van de Vrede’.

Op de grens van het oude dorp en de nieuwbouwwijk Buitendijke ligt het verenigingsgebouw ‘De Rijver’, hier neergezet na grote inzet van de toenmalige wethouder Gré Dam. In 2009 werd het gebouw geheel vernieuwd en uitgebreid. In de Rijver bevinden zich een sportzaal, een bibliotheek, een oefenruimte voor muziekvereniging G.A. Heinze en diverse andere zaaltjes, onder meer in gebruik als Consultatiebureau en dokterspraktijk (‘rijver’ is een vroegmiddeleeuws woord voor kust of oever; er is klankverwantschap met het Franse ‘rivière’).

Muiderberg beschikt over twee basisscholen. De openbare basisschool ‘De Vinkenbaan’ staat in Buitendijke (Tesselschadelaan). Het allereerste schooltje stond op de Brink. Dit is nu een woonhuis. De Oranje Nassauschool is van oorsprong een christelijke school; nu wordt er oecumenisch onderwijs gegeven. Het schoolgebouw bevindt zich in de Rembrandtlaan met tevens een ingang in de Populierenlaan. 

Begraafplaatsen

De Israëlitische begraafplaats aan de Googweg, in eigendom van de Joodse Gemeente Amsterdam, is met circa 45.000 graven de grootste nog in gebruik zijnde joodse begraafplaats in Nederland . De eerste lap grond werd in 1642 door de Hoogduits-joodse gemeente  aangekocht. In de periodes daarna zijn diverse keren gronden bijgekocht. De huidige omvang bedraagt ongeveer 16 ha. In de begintijd werden de overledenen uit Amsterdam per trekschuit vervoerd, een tocht van drie uur. Het laatst stukje voerde door het watertje langs de Googweg, dat in het dorp ook bekend staat als de Jodenvaart. Later ging het vervoer per koets en auto. Ook is korte tijd gebruik gemaakt van een aangepast rijtuig van de Gooische Stoomtram Maatschappij.

In de Badlaan ligt de Openbare begraafplaats, plaatselijk ook bekend onder de naam Familiebegraafplaats (deze oude aanduiding staat in de stenen muren van het toegangshek gebeiteld). De lommerrijke begraafplaats werd in 1792 in gebruik genomen door de Lutherse familie Kanth uit Amsterdam. Per 1 maart 1956 werd de gemeente Muiden eigenaar door overname van de aandelen van de ‘NV Maatschappij tot Exploitatie van de Protestantse Familiebegraafplaats Muiderberg’ voor de somma van f 1,-. De gemeente moest beloven dat het onderhoud keurig zou worden voortgezet en dat de bestaande rechten van grafeigenaren zouden worden geëerbiedigd.

Een derde, zeer pittoreske begraafplaats, bevindt zich aan de voet van de Kerk aan zee. 

Floris V

Veel namen in Muiderberg houden de herinnering levend aan Floris V, graaf van Holland en Zeeland die in 1280 leenheer werd van het gebied waar Muiden en Muiderberg nu liggen. Het dorp heeft een Graaf Florislaan, een Florissteen en had tot voor kort een Florisboom. Voorts komt de naam Floris terug in Amaris Florisberg, een zorg- en wooncentrum voor ouderen (voorheen bejaardenhuis ‘de Florisberg’).  Floris V werd in 1296 in de buurt van Muiderberg ‘door de edelen’ vermoord. In het fietspad op de Googweg bij de uitgang van de voormalige boerderij Velzenhorn ligt een rode tegel met het jaartal ‘1296’. Op deze plek zou Floris V zijn dodelijke steken hebben gekregen.  Volgens dezelfde lezing blies de graaf in de buurt van de ( voormalige) Boskapel zijn laatste adem uit. Ter herinnering ligt hier een levensgrote steen, de Floriskei.

Bij de ingang van het Echobos stond een machtige kastanjeboom, de ‘Florisboom’. In 1996 kwam deze definitief aan zijn einde als gevolg van aantasting door de honingzwam. Op dezelfde plaats werd een nieuwe kastanjeboom geplant door prins Floris, de vierde zoon van prinses Margriet en prof. mr. Pieter van Vollenhoven. Helaas is deze Florisboom inmiddels ook ter ziele.

Monumenten

Voor het Rechthuis staat een mini-locomotief op een sokkel ter herinnering aan de beroemde stoomtram en het kopstation dat hier lag (op het gebouw staan nog steeds de woorden ‘station st-tram’). Het monumentje werd in 1984 geplaatst op initiatief van een aantal Muiderbergers. In de oudejaarsnacht van 2004 werd het door vuurwerk vernield. Na renovatie vond op 30 mei 2005 de tweede onthulling plaats door de toenmalige burgemeester van Muiden, Anne-Marie Worm-de Moel.

Op het bergje op de Brink bevindt zich een borstbeeld van Gustav Adolph Heinze (1821 – 1904). Deze componist en toondichter richtte in 1875 de Koninklijke Nederlandsche Toonkunstenaars-Vereeniging op. G.A. Heinze vestigde zich in 1884 in Muiderberg en liet aan de Brink de villa Cecilia bouwen. De beroemde Muiderberger wordt niet alleen geëerd met een beeld, ook de plaatselijke muziekvereniging is naar deze componist vernoemd. Voorts kent Muiderberg een G.A. Heinzelaan en een G.A. Heinzeplein.

Voor het voormalige kantoor van de Rabobank in de Dorpsstraat staat het Lieftinckmonument. Het is gemaakt van hardsteen en heeft de vorm van een stapel oude bankbiljetten van tien gulden, waarin een pomp (voor water) is opgenomen. Het monument, ‘De geldzuivering’, is een eerbetoon aan de in Muiderberg geboren Pieter Lieftinck, beroemd en berucht vanwege de door hem de in 1945 doorgevoerde geldsanering. Het monument, ontworpen door de kunstenares Jocke Overwater, werd op 14 september 1991 onthuld door de toenmalige minister van financiën Wim Kok, samen met Wim Duisenberg,  toen president van De Nederlandsche Bank.

Op 29 april 2004 werd op de Brink door burgemeester Harry Smith, tezamen met de Muiderbergse schooljeugd, een herdenkingsmonument onthuld, genaamd de ‘Levensboom’. Het is ontworpen door de Duitse kunstenaar Peter Roman Heid. Op de sokkel staan teksten, die door de Muiderbergse schooljeugd zijn aangereikt. Aan de totstandkoming van het monument ging vier jaar geharrewar in de gemeenteraad vooraf. Men kon het niet eens worden over de financiering en over de uitvoering. Uiteindelijk werd het een bronzen ‘boom’, voorzien van bladeren, bloemen en vruchten.

Harry Mock, met gebruikmaking van eigen materiaal en artikelen die verschenen in verschillende uitgaven van Comité Oud-Muiderberg en in het tijdschrift ‘Tussen Vecht en Eem’ (o.a. Kl. Sierksma, Rob van der Heijde, Margot Eras en Jeanne Oosterbaan).